Vast wel eens de volgende kop gezien in een krant: ‘Fietser overreden door vrachtwagen’. In die zin is sprake van twee verschillende eenheden. De fietser is de bestuurder of gebruiker van het rijwiel in kwestie. De vrachtwagen is het vervoermiddel zelf. In de formulering ‘fietser overreden door vrachtwagen’ lijkt de vrachtwagen een automobiel in de strikte zin van het woord: een object dat zich zelf kan voortbewegen. In de Nederlandse taal- en letterkunde hebben ze daar een keurige naam voor: personificatie. Er is ongetwijfeld bewust gekozen voor deze personificatie; een kop als ‘vrachtwagenchauffeur rijdt fietser dood, omdat-ie te beroerd is om rekening te houden met z’n dode hoek’ is nogal bruut. En te lang. Dat ook.
Woorden worden zelden willekeurig gebruikt. Vaak is dan ook voor zowel de zender als de ontvanger van de boodschap wel duidelijk wat de betekenis van de gebruikte woorden is. Maar soms ook niet en dan moet ik onwillekeurig denken aan een woord als… willekeurig. Van dat woord wordt met speels gemak de tegenstelling toegepast in formuleringen die dezelfde inhoud moeten voortbrengen. Zet maar ‘ns wat van dergelijke zinnen, geheel willekeurig, of volstrekt onwillekeurig, net wat u wilt, op een rij. Er is wel degelijk een verschil, maar in de spreektaal doen we net alsof-ie er niet is. En dat doen we dan willekeurig, dus ‘door willekeur bepaald, arbitrair (Van Dale) of juist onwillekeurig, ‘niet opzettelijk, onafhankelijk van de wil’ (ook Van Dale).
Nog zo’n voorbeeld. Ofschoon ik me geen grotere tegenstelling kan voorstellen dan die tussen ‘voor’ en ‘tegen’, blijkt dan lang niet altijd het geval. Wat te denken van de volgende zinnen: ‘Ik ben tegen half acht bij je’ en ‘Ik ben voor half acht bij je’. Oké, ‘voor half acht’ is een ruimer begrip, maar je zult er in beide gevallen niet gek van opkijken als de ik-figuur om kwart over zeven komt aanlopen. Tenzij het een vrouw is natuurlijk.
Vooruit, nog een laatste. Als iemand wordt beschreven als ‘een onguur type’, ga ik ‘m liever uit de weg. (Vrouwen worden niet vaak als ongure types aangeduid.) Maar als er sprake is van guur weer blijf ik ook liever thuis. Een etymoloog zal me vast het verschil kunnen uitleggen, maar die bleef misschien ook veel liever thuis.